Terug naar de USSR; vergeten en verboden liederen

De Russische “Europese” cultuur is eigenlijk pas op gang gekomen in het eind van de 18^e eeuw en tot volle bloei gekomen na Poesjkin (1799 – 1837) in de literatuur en Glinka (1804 – 1857) in de klassieke muziek. De zgn. ‘Groep van Vijf’ was in de jaren 1865 tot 1870 actief en bestond uit initiatiefnemer Balakirev, Borodin, Cui, Moessorgski en Rimski-Korsakov. Zij zetten zich in voor nationalistische muziek, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Tsjaikovski die volgens hen te Europees componeerde.

Eind 19^e eeuw–begin 20^e eeuw sloegen Rachmaninov, Stravinski, Prokofiev en Sjostakovitsj nieuwe muzikale wegen in . De eerste drie weken rond de oktober revolutie in 1917 uit naar het westen maar Sjostakovitsj bleef zijn hele leven voor het grootste deel onder het communistische regime leven en werken. De andere drie bleven hevig terugverlangen naar hun Rusland. Prokofiev keerde na lange twijfels in 1936 terug naar zijn vaderland en overleed op dezelfde dag als Stalin in maart 1953.

De communistische partij voerde een waar schrikbewind tegen alles wat afweek van de partijlijn. Het bekendste voorbeeld daarvan was Sjostakovitsj met de opera Lady Macbeth van Mtsensk. Na een twee jaar durende triomftocht door het land verscheen er in 1936 plotseling een vernietigend commentaar in de Pravda, chaos in plaats van muziek, waarna Sjostakovitsj in ongenade viel en sindsdien altijd een koffertje had klaarstaan voor het geval hij opgepakt zou worden. Om weer in genade aangenomen te worden trok hij zijn al voltooide vierde symfonie terug en componeerde de vijfde symfonie met als ondertitel het antwoord van een Sovjetartiest op gerechtvaardigde kritiek. Hij overleefde de kritiek maar zijn mecenassen Toechatsjevski en Meyerhold werden opgepakt en vermoord door het regime. Er wordt wel beweerd dat de sterk paranoïde Stalin bang was voor intellectuele  grootheden als Sjostakovitsj omdat hij dacht dat ze macht over hem uitoefenden en hem daarom gespaard heeft.